مرغ شباهنگ
پیش از این گر سخن از نغمه داودی بود پیش ما نغمه همان نغمه محمودی بود
مرغ شباهنگ
پیش از این گر سخن از نغمه داودی بود پیش ما نغمه همان نغمه محمودی بودموسیقی ایرانی
اواز: محمودی خوانساری
جدا ز لاله‌رخ خود بهار را چکنم
هزار داغ‌به‌دل لاله‌زار را چکنم
ز خون دیده کنارم پر است بی لب یار
کنار کشت و لب جویبار را چکنم
به طوف باغ غم روز اگر برم بیرون
بلا و محنت شب‌های تار را چکنم
شکاف سینه توانم که بندم از مرهم
تراوش مژه‌ی اشکبار را چکنم
مصاحبه
درباره زندگی واثار محمودی خوانساری
نویسنده یادنامه استاد محمودی خوانساری
حمید تجریشی را می توان موزیسین ـ نویسنده ای دانست که نه خود خواسته که دگرخواسته، زمانی زیاد را در محاق بوده است. او در سال ۱۳۳۰ در تهران متولد شده و تحصیلات دانشگاهی را در رشته های اقتصاد و علوم اجتماعی به پایان برده، هر چند که به دلیل علاقه شخصی به فلسفه، عرفان و ادیان، در سال ۱۳۵۷ تا کنون، مطالعاتش را بر موضوعات یادشده متمرکز کرده است. این مطالعات در نهایت به تألیف کتبی چون «گذری به کوی عشق» در باب عشق و شباب فرزندی در شعر حافظ (۱۳۶۸)، «مستی عشق» پیرامون معمای باده در شعر حافظ (۱۳۶۹)، «از دل، از زبان» مجموعه مقالات عرفانی ـ فلسفی و هنری (۱۳۷۳)، «از کشکول فکر و خیال» تأمل مجموعه ای دیگر از مقالات (۱۳۷۹) و «صادق هدایت ملحدی با سلوک عارفانه» (۱۳۸۱) انجامیده است. اما مشهورترین کتابی که تجریشی به نگارش در آورده، همانا «مرغ شباهنگ» شامل زندگی نامه و آثار زنده یاد محمود محمودی خوانساری آوازخوان نامی معاصر است که در سال ۱۳۷۷ نوشته شده است. تجریشی علاوه بر فعالیتهای یادشده، بیش از بیست سال است که به ساخت و نواختن سه تار نیز اشتغال دارد و در این راه از تعالیم و یاری کسانی چون جلال ذوالفنون، رضا قاسمی و مسعود شعاری بهره مند شده است. او فراگیری ردیفهای آوازی را نیز نزد شاپور رحیمی تجربه کرده است. تجریشی علاوه بر آثار مکتوبی که ذکر آنها رفت، «مطرب عشق» را در سال ۱۳۷۱ به رشته تحریر در آورده است. ناگفته نماند که او دستی در سرودن شعر هم دارد و «حدیث آرزومندی» عنوان برگزیده اشعار او از نوجوانی تا کنون است. ▪ اگر موافق باشید گفت وگوی اول را دربارهٔ زنده یاد محمودی خوانساری و کتاب «مرغ شباهنگ» آغاز کنیم. ـ بنده راجع به زندگی و هنر استاد محمودی، که به قول آقای شهرام ناظری بزرگ مرد شرف و هنر بود، گفتنیها را در کتابم و در یک مصاحبهٔ رادیویی با برنامهٔ نیستان به تفصیل گفته ام. فکر می کنم اگر راجع به مرغ شباهنگ صحبت کنیم مطالب بیشتری برای گفتن دارم. ▪ بسیار خوب. هر طور که مایل هستید. ـ لازم می دانم قبل از هر سخن نکته ای راجع به کار بیوگرافی نویسی بیان کنم که در واقع همهٔ مشکل آفرینیها در نگارش مرغ شباهنگ منوط به همین نکته بود. همان طور که می دانید نوشتن زندگینامه یا بیوگرافی شاخهٔ نوینی از هنر نویسندگی است که اگرچه از قدیم وجود داشته ولی شیوهٔ صحیح و کاملش را در اواسط قرن بیستم نویسندگانی چون رومن رولان یا ایروینگ استون و امثال ایشان با نوشتن زندگینامهٔ مشاهیری چون بتهوون، گاندی، وانگوگ و ... بنیاد نهادند. در این شیوهٔ صحیح، غرض از نگارش زندگینامه در حقیقت عبارت است از نشان دادنِ پشت صحنهٔ زندگی مشاهیر. چرا که مردم هر جامعه معمولاً از زندگی مشاهیر خود فقط در حد واقعات ظاهری حیات ایشان اطلاع دارند و کمتر کسی می داند که ایشان پشت صحنهٔ آن واقعات ظاهری با چه مشکلات، موانع، درد و رنجها، ناکامیها، عداوتها، یا بالعکس، با چه کامیابیها، پیروزیها، برخورداریها، عیش و لذتها و غیره زندگی خود را طی کرده اند. اگر نویسنده زندگینامه را با «م ُع َر ِّف» و شخصیت مورد توجه را با «م ُع َر َّف» بیان کنیم، می توان گفت تعهد و مسئولیت اصلی م ُع َرِ ّف ضرورت تبیین همین امور است که از چشم مردم پنهان است و او با تحقیق در «پشت صحنه»، آنها را بررسی می کند. عدم تحمل این مسئولیت است که م ُع َر ِّف را به شیوهٔ «همه پسند نویسی» وادار می سازد. معرِف در واقع باید منحنی زندگی م ُع َر َّف را با تمام نقاط عطف، صعود و نزول و مشتقات حاصل از تغییرات دوره به دورهٔ «تابع عمرش» مقابل چشم خوانندهٔ خود رسم کند تا کاری نسبتاً کامل انجام داده باشد و آیندگان بتوانند در قضاوت راجع به م ُع َر ِّف او مستند و محکم سخن بگویند. اما در ایران، چنان که پیداست باید برای غالب زندگینامه هایی که راجع به اهل موسیقی نگارش یافته عنوان جدیدی، مثلاً «تجلیل نامه» انتخاب کرد. محتوای اکثر این تألیفات به نحو رایج عبارت است از مطالبی راجع به ویژگیهای فنی کار م ُع َر َّف بعد هم ستایشهای شاعران، بعد هم تعدادی عکس، که اینها اگر چه همه لازم اند اما کافی نیستند. شما هر چه در این نوشته ها جست وجو کنید، حداقل چند صفحه مطلب راجع به مجموعهٔ عوامل مثبت و منفی و حادثات تلخ و شیرینِ مؤثر در زندگی م ُع َر َّف نمی یابید. هیچ ذکری از تواناییهای خاص، نقطه ضعفها، مشکلات خانوادگی، رنج فقر و لذت رفاه، دردسرهای اجتماعی و باقی ماجراهای مهم و تعیین کنندهٔ مسیر آن منحنی در میان نیست. گویی م ُع َر َّف یک وجود استثنایی بوده که به نحوی کاملاً مجزا از جامعه، بی هیچ تأثیرپذیری از وقایع آن، بری از هرگونه اشتباه و خطا، مطلقاً بدون مشکل و گرفتاری، در رفاه و آسایش کامل فقط به کار خود مشغول بوده و ما باید در ازاء این کار او را ستایش کنیم. اینها نوشته هایی از نوع «کبریت بی خطر» هستند که معمولاً حتی دشمنان، رقیبان، حسودان و بدخواهانِ م ُع َر َّف از خواندن آنها خشنود و محظوظ می شوند. چرا که نویسنده حتی به یک مورد از شیطنتها، کارشکنیها، آزارها و رنجهایی که م ُع َر َّف از ایشان تحمل کرده است، اشاره نمی کنند. منظور از شیوهٔ «همه پسند نویسی» یک چنین شیوه ای است و برخی از اهل قلم در این شیوه نگارش چنان مهارت دارند که قادرند فی المثل کتابی دربارهٔ حضرت علی (ع) بنویسند که حتی معاویه هم از آن خشنود گردد. چنان که ذکر شد، تمام گرفتاری بنده در نگارش «مرغ شباهنگ» ناشی از توجه به همین مسائل بود. زیرا می خواستم یک زندگینامه بنویسم، نه یک «تجلیل نامه». پس باید از جلوه های ظاهری زندگی اش فراتر می رفتم و آن «پشت صحنهٔ» دردناک و رنج آمیز را نشان می دادم. لاجرم به خوبی می دانستم مطالب کتابم به همهٔ کسانی که به هر نحو و به هر مقدار در ایجاد آن «پشت صحنه» مؤثر بوده اند گران خواهد آمد. علاوه بر این مشکل دیگری نیز داشتم که عبارت بود از وقوف به عدم اهلیت و شایستگی خودم برای نگارش این کتاب. محمودی یک انسان شایسته و به تمام معنی وارسته بود؛ پس کسی که داستان زندگی اش را می نوشت باید دست کم به اندازهٔ خود او چنان فضایلی را می داشت تا سخنش کاملاً مؤثر می افتاد. اما هر چه منتظر شدم تا از بین «نیکانِ واجد صلاحیت» کسی به این کار همت گمارد چنین اتفاقی نیفتاد. غربت محمودی در جامعه و محیط اطرافش بیش از آن بود که کسی حاضر شود چنین صادقانه و بی پروا در دفاع از حقانیت هنر و زندگی مظلومانه اش سخنی بگوید. اگر بنده هم سکوت می کردم، آن گاه محمودی برای مردم و به ویژه آیندگان تبدیل می شد به یک آوازخوان معمولی (نه یک هنرمند صاحب سبک ممتاز) با دو دانگ صدا و آثاری متوسط که فقط یک ذره عزت نفس و مناعت طبعش در بی اعتنایی به مال و ثروت دنیایی بیشتر از دیگران بوده. کما اینکه در حال حاضر برخی واقعاً مایل اند چنین نظری را درباره او رواج دهند، اما چون نمی توانند اظهارات قبلی شان در مرغ شباهنگ را انکار کنند ناچار یا ساکت اند یا فقط نزد دوستان «رازدار» خود آن را می گویند. تازه اگر هم چنین نظری صحیح باشد، باید به این نکته توجه داشته باشند که اصلاً همه هنر هنرمند در واقع رسیدن به همان «یک ذره عزت نفس و مناعت طبع» است. هنری که موجد کمال معنوی در شخصیت انسان نشود فقط اشتغال به یک حرفه است، آن هم حرفه سیاه. تمام حساسی ّت و کوشش بنده در مرغ شباهنگ نیز منوط به نشان دادن این قضیه بوده است که آیندگان و امروزیان بدانند محمودی و چند تنی امثال او برای رسیدن به آن عز ّت نفس و مناعت طبع چه تاوان سنگین و بهای کثیری از تحمل درد و رنج و محرومی ّت را پرداختند و به خصوص او چطور در نهایت بی امکانی و سختی توانست آن هنر والا و بی بدیل را بیافریند. ده سال از مرگ او گذشت و کسی حاضر به انجام این کار نشد. لاجرم بنده دست به کار شدم. در حالی که در تمام مدت نگارش کتاب دست و دلم از توجه به عواقب دشوار آن می لرزید. به هر تقدیر «از بخت شکر دارم و از روزگار هم» که خدای بزرگ به فضل و عنایت خود در وجود ضعیف و هراسیدهٔ من آن حد از صداقت و شهامت را ایجاد کرد که بتوانم ضمن اعتراف به ناتوانیهای علمی و اخلاقی خود، در کمال صراحت به نقد و بررسی آثار و شرح احوال او و نشان دادن تأثیرات دیگران در زندگی اش بپردازم. چاره ای جز این نداشتم که قلم را به دست دلم بدهم و در قیل و قال ناشی از وجود برخی «هنرمندنمایان» سلسله مراتب دروغین بزرگ نماییهای فرمایشی را در هم بشکنم و او را در جایی که به حق شایستهٔ وجود ارجمندش بود قرار دهم. چنین شد که با توکل به خدای بزرگ: به دل دردی کز آن شیرین شمایل داشتم گفتم ز ترس خود گذشتم هر چه در دل داشتم گفتم (البته با اجازهٔ شاعر مصرع دوم شعرش را کمی تغییر دادم.) از آن پس این سخن شمس تبریزی آویزهٔ گوش من شد: «سخن را چون گفتنی باشد، اگر همهٔ عالم از ریش من در آویزند که مگو، بگویم و یقین بدانم که اگرچه بعد از هزار سال، به دست آن کس برسد که من می خواهم.» بگذریم. مثل اینکه سخن خیلی طولانی شد و فرصت سؤال از شما گرفته شد. به هر حال تا اینجا اگر سؤالی باشد بنده برای پاسخ حاضرم. ▪ البته سؤالاتی برای ما وجود داشت که خوشبختانه شما در صحبتهای خود به آنها پاسخ دادید. پس همچنان ادامه بدهید تا بعد اگر سؤالی پیش آمد مطرح کنیم. ـ بسیار خوب! مرغ شباهنگ با چنین فکر و انگیزه ای نوشته شد و حالا می بایست به دنبال ناشر می گشتم. کتاب را نزد یکی دو ناشر بردم. آنها ابتدا استقبال کردند و قرار شد آن را مطالعه کنند و چنانچه مورد پسندشان قرار گرفت مرا خبر کنند. مدتی گذشت و خبری نشد. ناچار بنده سراغ پاسخ را گرفتم و چنین شنیدم «البته کتاب بسیار خوبی نوشته اید ... اما راستش در حال حاضر ما در مسیر چاپ چنین کتابهایی نیستیم. والسلام.» این پاسخ را از پیش حدس می زدم و در عین حال می دانستم که تنها دلیل پرهیز از چاپ فقط «همه پسند نبودن» آن بوده. بالاخره با انتشارات فکر روز آشنا شدم و هنگامی که پس از یک ماه، آمادگی خود را برای چاپ اعلام کردند تردید نداشتم که همان خدایی که فکر نگارش آن را در دل من انداخته، فکر چاپ آن را نیز در دل ایشان انداخته. اکنون مدت زیادی از نایاب شدن چاپ اول می گذرد و فکر روز برای چاپ دوم آمادگی ندارد و ناشر دیگری هم فعلاً نیافته ام. ولی «در طریقت هر چه پیش سالک آید خیر اوست» لابد این تأخیر در چاپ دوم نیز حکمتی دارد که همان خدا بهتر می داند و من هم آن را به فال نیک می گیرم. به هر حال، وقتی چاپ اول منتشر شد، چندی بعد تلفنهای خبرنگاران شروع شد و تقاضای وقتی برای ملاقات و گپ و گفت وگو. آمدند و گفتند و شنیدند و رفتند و حاضر به چاپ هیچ مطلبی نشدند. تنها خبرنگاری از روزنامهٔ آریا مطلبی در حدود پنج صفحه A۴ از بنده گرفت و قرار شد بدون «دستکاری» به چاپ برساند. بالاخره پس از چند ماه از میان پنج صفحه مطلب یک وجیزهٔ دست و پا شکسته و به قول مولانا «شیر بی یال و دْم و اشکم» منتشر ساختند که نه فقط مقصود مرا بر آورده نمی ساخت، بلکه معنایی کاملاً ضد مقصود مرا به خواننده منتقل می کرد. حتی به نحوی زیرکانه در خُرد کردن مطلب از بنده یک فرد مدعی ساخته بودند که در هر جمله یک «من یا م َن َم» از او منعکس است. البته منظور از این کار را هم خودشان خوب می دانند و هم بنده. باشد، به این هم راضی ام. یعنی اگر راضی نبودم چه می توانستم بکنم؟ اصلاً در بسیاری از امور، هجوم ناگزیریها و بی امکانیها مرا به مقام «رضا» رسانده. مدتی بعد چندین نسخه از کتاب را برای اساتید بزرگی که با ایشان مصاحبه کرده بودم فرستادم و صمیمانه از ایشان خواهش کردم چنانچه نظری دارند یا بگویند یا چنانچه امکان و حوصله اش را دارند بنویسند. در گفت وگوهای تلفنی جز «دست شما درد نکند» و «واقعاً زحمت کشیده اید» و «کتابتان بسیار عالی است» و «جداً به محمودی و موسیقی خدمت کرده اید» چیز دیگری از ایشان نشنیدم. با ساده دلی گمان می کردم چون بی غرض و صادقانه نوشته ام حتماً کسانی از این نوشته خرسند خواهند شد و شجاعانه خرسندی خود را نشان خواهند داد. اما در جامعه، هیچ کس، به هیچ عنوان سخنی راجع به آن نگفت. هنوز هم نمی دانم علت آن همه «به به و چه چه و تشویقهای اغراق آمیز تلفنی» چه بوده. چه می شود کرد. فقط باید راضی بود و شکرگزار. آخر: «کو آن چنان کسی که نرنجد ز حرف راست» گویا باید این سخن دیگر شمس تبریزی را نیز آویزهٔ گوش خود کنم که می فرماید: «فی الجمله تو را یک سخن بگویم. این مردم به نفاق خوشدل می شوند و به راستی غمگین. پس با ایشان به نفاق می باید زیست تا در میان ایشان با خوشی باشی. همین که راستی آغاز کردی به کوه و بیابان بیرون می باید رفت که میان خلق راه نیست.» ▪ فکر نمی کنید علت همهٔ این بی اعتناییها و سکوتها در قبال کتاب شما از انتقادات صریح و تندی ناشی می شود که از برخی بزرگان داشته اید و لاجرم با شما عداوت پیدا کرده اند. ـ بله این را می دانم. آنچه نمی دانم این است که چرا مردم ما حتی روشنفکران هر گونه انتقادی را لزوماً به معنای دشمنی تلقی می کنند. در حالی که انتقاد حتی اگر تند و تلخ هم باشد باز به معنای دشمنی نیست. بسیاری از اشخاصی که (نه فقط در مرغ شباهنگ) بلکه در آثار دیگر بنده هم مورد انتقاد واقع گشته اند کسانی بوده اند که بنده کمترین آشنایی و ارتباطی با ایشان نداشته ام و طبعاً هیچ گونه بدی در حق خویش از ایشان ندیده ام. پس چرا باید بی دلیل با آنها دشمنی بکنم. وقتی پای انتقاد در میان بوده بنده حتی از خویش هم نگذشته ام و سخت تر و بی رحمانه تر از هر کسی از خویش انتقاد کرده ام و این را می توان در تمام نوشته هایم یافت. اساساً یکی از مشکلات جدی در جامعهٔ ما این است که نقد و انتقاد به معنای حقیقی کلمه در آن وجود ندارد. نه فقط در عرصه هنر، در تمام زمینه ها چنین است. هیچ کس (به خصوص اگر نامدار و م ُع َنو َن نباشد) حق انتقاد ندارد. اینجا وقتی کسی به شهرت و محبوبیت رسید و به اصطلاح رفت جزء بزرگان، دیگر فقط بزرگان حق دارند کارش را نقد کنند. بزرگان هم آن قدر در مصلحت اندیشی راجع به حفظ بزرگی خود گرفتارند که این کارها را به صلاح خود نمی دانند. آن همه زحمت کشیده اند تا به مقام و عنوان رسیده اند، حالا برای چه با انتقاد از کسی که او هم مثل خودشان زحمت کشیده و به مقامی رسیده انتقاد کنند تا او هم از ایشان انتقاد کند و محیط گرم و باصفای دوستی تبدیل به دشمنی شود. نتیجه چنین مصلحت اندیشیها آن شده است که همه با صلح و صفا در کنار هم (با هرگونه عیب و ایرادی) زندگی می کنند و کاری هم به کار یکدیگر ندارند. فقط برای خالی نبودن عریضه گاهی در محافل و صحبتهای یواشکی انتقادی از یکدیگر می کنند. آن هم به نحوی که اگر به گوش طرف رسید جایی برای انکار داشته باشند. فعلاً شیوهٔ «بزرگان» چنین است. کوچک ترها نیز اصلاً حرفشان به حساب نمی آید. چون حضرات برای فرار از انتقاد در بین مردم چنین جا انداخته اند که کوچک ترها برای رسیدن به شهرت از ما انتقاد می کنند و اگر ما جوابی به آنها بدهیم به مقصود خود می رسند. برای همین است که بعضی از این کوچک ترها وقتی از این همه سازش کاری و «دو دوزه بازی» بزرگ ترها خسته می شوند ناچار به سخن می آیند، ولو هیچ کس هم گوش نکند. به قول شمس تبریزی بالاخره پس از هزار سال کسی این حرفها را خواهد شنید و اصولاً هر سخن حقی فقط متعلق به آیندگان است. خلاصهٔ سخن اینکه بر خلاف تصورات مردم، بنده با هیچ کس دشمنی نداشته ام و در تمام عمر فقط کارم دشمن تراشی برای خود بوده است. به خصوص در رابطه با نگارش مرغ شباهنگ. واقعیت این است که دوست داشتن محمودی به خاطر روح بزرگ، هنر عالی، شخصیت ممتاز و زندگی انسانی اش مرا به جایی کشاند که برای خود دشمنان و بدخواهان زیاد فراهم ساختم. باز هم خدای را شکر می کنم که توانستم به شرط دوستی وفادار بمانم. چرا که به قول نیچه: «آنکه دوست را خواهان است باید در راهش جنگ بر پا کردن نیز بخواهد و برای جنگ برپا کردن باید تحمل دشمنیها را داشت.» ▪ اگر ممکن است راجع به مرگ زودرس محمودی و نحوهٔ وقوعش نیز مطالبی بفرمایید. ـ عرض شود که راز حیات رنج آمیز و مرگ زودرس محمودی را باید در این شعر حافظ جست که می فرماید: جای آن است که خون موج زند در دل لعل زین تغابن که خزف می شکند بازارش او در سن ۴ ـ ۵۳ سالگی به عارضهٔ سکته قلبی از دنیا رفت. یعنی به قول حافظ (خون در دلش افتاد) از چه؟ از اینکه می دید نه فقط در میان مردم معمولی و بی خبر از دنیای هنر، بلکه حتی در میان «گوهر شناسان» همه به جز انگشت شماری از افراد آگاه بقیه در خلوت و جلوت مبلّغ بی مزد و منّت همان خزفها گشته اند. چرا که آنها با تن دادن به هر کاری، در همه جا (تلویزیون، رادیو، کاباره و محافل خصوصی) با نمایش زرق و برق زندگی مادی شان همه را «مشتاق زیارت خود» ساخته بودند. اما باز یک سؤال باقی می ماند، که چرا همهٔ آن فوج عظیم مردمی که تا زنده بود به قول خودش (ذره ای او را نشناختند) پس از مرگش آن همه در تجلیل از او قیل و قال به پا کردند! بندهٔ خام و ساده لوح گمان می کردم آن تجلیل و تمجیدها در واقع نشانهٔ بیداری وجدان ماست و حالا که با مرگ او از خواب غفلت بیدار شده ایم، لابد می خواهیم جبران مافات کنیم. ولی بعداً دانستم همهٔ آن اعمال نه حاکی از بیداری وجدان، بلکه اعمالی ناخودآگاه، ناشی از عادت به سنت مرده پرستی بود. حتی در آن مراسم «تجلیل پراکنی» بسیاری در واقع راهی می جستند برای «نان به یکدیگر قرض دادن». خلاصه، یعنی همه آمده بودیم تا سهم خود را از میراث افتخار و عزتی که او به جا گذاشته بود بگیریم. تلخ ترین کار بنده در نگارش مرغ شباهنگ افشای همین مسائل بود. مطلب آخر نیز اینکه مرغ شباهنگ تقریباً هفتاد سال پیش از آنکه باید نوشته می شد، نوشته شد. یعنی اگر آن روزها یک «هاتف غیبی» به بنده یقین می داد که خداوند برایم هفتاد سال دیگر عمر مقدر داشته، آن گاه مسلماً چاپ آن را به هفتاد سال بعد موکول می ساختم و یقین داشتم که در آن صورت با همان حقایق تلخش به جای این همه دشمن تراشی، در میان مردم حتی دوستانی برایم ایجاد می کرد. ولی هر چه منتظر شدم «هاتف غیبی» پیامی نیاورد و ناچار شدم دل به دریا بزنم و با توکل به خدای سمیع و بصیر کتابم را بنویسم. همین که امروز شما فرصت چنین مصاحبه ای را به من داده اید نشان می دهد که آسمان حقیقت کم کم دارد صاف می شود. والّا چرا طی این همه زمان پس از چاپ کتاب هیچ نشریه ای حاضر نشد چنین امکانی به من بدهد. مخالفان حقیقت هر قدر که زیرک و زرنگ و ساعی باشند، فقط می توانند مدت کوتاهی حقیقت را مسکوت بگذارند. مرغ شباهنگ برای حقیقت جویان و حق گویان آیندهٔ ایران نوشته شده است. ▪ اگر موافق باشید، سری هم به «مطرب عشق» بزنیم. ـ کتاب «مطرب عشق» در سال۷۱ به چاپ رسید. بحث محوری آن که شالوده و زیربنای فکری کتاب محسوب می شود به طور مْجمل حاکی از این مطلب است که هنرمند آوازخوان در موسیقی اصیل ایرانی از نظر فردی و شخصیتی چه ویژگیهایی باید داشته باشد و از نظر اجتماعی در مقابل مردم چه مسئولیتهایی دارد. اینکه امروزه پس از چهارده سال برای بنده فرصتی پیش آمده تا در یک مصاحبهٔ مطبوعاتی آن را مطرح کنم به این دلیل است که نشانه هایی که بنده برای شناسایی چنین هنرمندی در کتاب ذکر کرده ام او را در جایگاهی قرار می دهد که کمتر کسی می تواند ادعای رسیدن به آن جایگاه را داشته باشد. لاجرم بسیاری از «هنرمندان» در این کتاب گاه به طور صریح و گاه به طور ضمنی خود را مورد انتقادهای جدی یافتند. به همین جهت از طرف اهل موسیقی سریعاً «سیاست سکوت» در قبال آن به اجرا در آمد و به هیچ وجه مجالی برای طرح آن در جامعه فراهم نشد. اجازه می خواهم قبل از هر چیز به نکته ای جامعه شناختی اشاره کنم که اصولاً در جامعهٔ ما به اقتضای برخی تربیتهای ناصواب فرهنگی برخی مطالب ولو آنکه راجع به حقایق جاوید و ماوراء تاریخی باشند، با این همه باز هم تاریخ مصرف پیدا می کنند و به اصطلاح دوره شان می گذرد. به عنوان مثال در آن ایام که مطرب عشق به چاپ رسید سخن از مسئولیت هنرمند و توقع تهذیب نفس و پای بندی به اصول اخلاقی برای او سخنی مورد تأیید همگان بود و تکذیبش نشانهٔ خبط و خطا در اندیشه. اما امروزه اوضاع چنان عوض شده که بسیاری از هنرمندان آشکارا به تکذیب این مطالب می پردازند و می گویند این حرفها دوره اش گذشته و «منسوخ» شده اند. به عبارتی کلی تر می توان گفت در دههٔ اول انقلاب میان تحصیل کردگان و روشنفکران برخی حقایق اجتماعی در خصوص ارتباطات انسانی به نحوی بسیار جدی مطرح بودند که امروزه اگر کسی همان حقایق را میان ایشان مطرح کند، چنان به او نگاه می کنند که گویی از مریخ آمده و مطالبی مطلقاً نامفهوم را که هیچ گونه سابقه ذهنی راجع به آنها ندارند برای ایشان مطرح می کند. بنابراین ملاحظات مصاحبهٔ ما اگر چهارده سال پیش انجام می شد تأثیرش در جامعه بسیار متفاوت بود با تأثیری که امروزه ممکن است داشته باشد. زیرا در حال حاضر بسیاری از مردم ما و به خصوص جوانانی که شخصیت ایشان در این سالها شکل گرفته کمتر در جامعه با چنین بحثهایی مواجه می شوند و به اصطلاح این گونه «امر به معروف و نهی از منکر» ها هیچ معنایی برای ایشان ندارد. ولی از قرار معلوم، همین که پس از چهارده سال شما حاضر شده اید فرصت مصاحبه ای برای طرح چنین مطالبی به بنده بدهید نشانهٔ آن است که گویا دوباره در گردش اوضاع و احوال اجتماعی شرایطی پیش آمده که اجازه می دهد «حرفهای منسوخ» را باز هم مطرح ساخت و از این جهت بنده دعوت شما را به فال نیک می گیرم و برای این مصاحبه از شما سپاسگزاری می کنم. |
متن نامه هنرمند زنده یاد اسدالله ملک
متن نامه زنده یاد استاد اسدالله ملک
" حکایت من و محمودی "
دربین هنرمندان موسیقی کشور ، شاید هیچکس به اندازه ی بنده – به خصوص از سال 50 به بعد با محمودی نزدیک و صمیمی نبود . زیرا رابطه ی ما فقط منحصر به همکاری هنری نبود . بلکه رفاقتی همه جانبه بود با این حساب اگر بخواهم درتمام زمینه ها راجع به او سخن بگویم مطلب بسیار طولانی می شود . خوشبختانه در این کتاب هم راجع به شخصیت معنوی و هم راجع به مقام هنری محمودی سخن بسیار گفته شده و می توان گفت تقریباً حق مطلب ادا گشته . پس بنده فقط می پردازم به نقل ماجرای آشنایی ام با محمودی عزیز و حاطراتی که از او دارم .
باری ، محمودی در آن ایام که خدمت سربازی را می گذراند ، بعد از ظهرها گاهی به محل کلاس برادرم ( آقای حسین ملک ) می آمد . اغلب هنرمندان بزرگ مملکت هم می آمدند و محمودی در آن محافل دوستانه گهگاه اوازی می خواند و با صدای جادوئی اش همه را شیفته ی خویش می ساخت . 12 ساله بودم که برای اولین بار آن جا محمودی را دیدم . آن روز حتی تصورش را نمی کردم که ممکن است روزی این جوان خوش آواز ، و خوش قلب و مهربان یکی از بزرگان هنر این سرزمین گردد و دست سرنوشت بین من و او پیوند همکاری و رفاقتی صمیمانه برقرار نماید . دیدارهای ما چندان تکرار نشد که محمودی برای دوسالی به شیراز رفت و من تقریباً از او بی خبر ماندم .
تا اینکه بعدها شنیدم به تهران بازگشته و در برنامه ی گلها با هنرمندانی چون محجوبی، کسائی ، عبادی ، شهناز ، یاحقی ، شریف ... همکاری دارد . آن روزها با وجود خوانندگانی چون بنان ، قوامی ، گلپایگانی ، بعید به نظر می رسید که محمودی بتواند مطرح شودذ . اما علیرغم تصور همه ، او بسیار زودتراز آنکه می شد باور کرد در فضای موسیقی آن زمان شگفت و همه ی نظرها را به سوی خود جلب کرد . سال ها بعد ، هنگامی که محمودی در اوج شهرت و قدرت هنری خود بود من هم به رادیو راه یافتم و درجریان همکاری های رادیویی بود که قصه ی دوستی ما سر زبان ها افتاد . علاوه بر آثار زیادی که در برنامه ی گلها به اتفاق محمودی اجرا کردیم ، هنگامی که بنده و مرحوم دکتر جهانبگلو تصمیم به تهیه ی برنامه ی " نوایی از موسیقی ملی " گرفتیم ، بر آن شدیم که برای اجرای آوازها فقط از وجود محمودی استفاده کنیم . در این برنامه ها محمودی علاوه بر آوازهای درخشان زیباترین تصنیف های خود را نیز به عالم هنر ارائه داد . از آن جمله مرغ شباهنگ ، سکوت مستی ، دعای دل ، لاله ی پرپر ،... که آنها را یکی از یکی زیباتر و عالی تر اجرا نمود . بدین ترتیب طی زمان زندگی محمودی و من به طرز عجیبی به هم پیوند خورد . تا آن جا که اغلب اوقات را باهم بودیم ، و صرفنظر از همکاری هنری در زندگی اجتماعی نیز یار و غمخوار یکدیگر بودیم . از فضایل و مکارم اخلاقی محمودی هرچه بگویم کم گفته ام . او یک وجود استثنایی بود . غمخوار همه بود و خودش غمخواری نداشت . اصلاً هرگز به خودش اجازه نمی داد که با اظهار درد و گرفتاری هایش خاطر دوستان را ملول کند . به همین دلیل هیچگاه کسی متوجه نمی شد که او چه مشکلات ، گرفتاری ها ، و محرومیت های سنگینی را تحمل می کند . محمودی بسیار حساس ، فوق العاده قدرشناس ، و به طرز غیر قابل توصیفی درکار دوستی با وفا بود . حتی دوستان از دست رفته را فراموش نمی کرد . اغلب شب های جمعه را باهم به مقبره ظهیرالدوله می رفتیم و برای تمام رفتگان ، به خصوص انها که از نزدیک به ایشان ارادت داشتیم ( چون حالقی ، صبا ، محجوبی ، تهرانی ، رهی معیری ... ) فاتحه می خواندیم . یادم هست که یک بار در ظهیرالدوله به من گفت : اسدالله جان عمر من مثل درنا کوتاه است ، و زود از دنیا می روم . اما از بس دراین دنیا سختی کشیده ام دیگر از مرگ هراسی ندارم . بلکه هروقت این جا می آیم دلم آرام میگیرد . چون میبینم بالاخره یک روز این تنهایی و غربت من تمام می شود . به او گفتم اگرچه در این دنیا غریب هستی و کسی آنطور که باید دوران ترا ، و طبع بزرگ ترا نشناخته ، ولی مطمئن باش که همواره با هنر والا و آواز درخشانت دریادها خواهی ماند . به قول مرحوم حسین تهرانی ، طلا برای همیشه زیر خاک نمی ماند ، و بالاخره خودش را نشان می دهد . محمودی با آنکه از نظر مالی به شدت در مضیقه بود ، با آن همه هیچگاه دم نمی زد ، و استغنای طبعش اجازه نمی داد به کسی رو بیندازد . پس از تعطیل کارش در رادیو ، و خانه نشین شدن صدمات زیادی کشید و بالاخره در اثر ضربه های شدید روحی و روانی که به شکل های مختلف براو وارد شد از پای درآمد .
درباره ی هنر محمودی البته سخن بسیار است و من چون دانم که دوستان دیگر حق مطلب را ادا کرده اند ، لذا از تمامی جنبه های کارش فقط اشاره میکنم به قدرت و استعداد فوق العاده ی او در ساختن و خواندن ضربی های زیبا ، آن هم به طور فی البداهه ، الحق و الانصاف که بنده درمیان هیچیک از خوانندگان چنین استعداد غریبی در فی البداهه ساختن و خواندن ضربی های زیبا ندیده ام .
به هرحال ، دوستی با محمودی خوانسازی یکی از افتخارات بزرگ زندگی من است ، و از دست دادنش برایم فاجعه ای غیر قابل توصیف که هنوز هم سوزش جانم از آتش فراق او التیام نیافته .
روانش شاد و یادش به خیر
برگرفته از یاد نامه استاد محمودی خوانساری
مرغ شباهنگ به روایت حمید تجریشی
موسیقی ایرانی
خواننده بخش ترانه: دلکش
اواز : محمودی خوانساری
غزل اواز: شیخ اجل سعدی
شادی با تو رسیده به خانه من
روشن شد زتو بزم شبانه من
بی تو با شب وماه وچمن چکنم
روزی گر نرسی تو به من چکنم
از هر غنچه بهانه دگر گذرم
از هر گل چون نسیم سحر گذرم
اسان از همه عالم گر گذرم
مشکل که از سر عشق تو درگذرم
مست توام مست توام دیوانه ی تو
مست تو ام مست توام می زده پیمانه ی تو
شادی با تو رسیده به خانه ی من
روشن شد زتو بزم شبانه ی من
بی تو با شب وماه وچمن چکنم
روزی گر و نرسی به من چکنم
من همچون گیاهم تو ابر بهاران
عشقت به تنم جان بخشیده چون باران
تو چشمه ی نوشی ای شهد جاودانی
از هر چه بگویم تو شیرین تر از جانی
از هر غنچه بهانه دیگر گذرم
از هر گل چون نسیم سحر گذرم
اسان از همه عالم اگرگذرم
مشکل از سر عشق تو در گذرم
مست توام مست توام دیوانه ی تو
مست توام مست توام می زده ی پیمانه ی تو
غزل اواز
من خود ای ساقی از این شوق که دارم مستم
تو به یک جرعه دیگر ببری از دستم
هر چه کوته نظرانندبرایشان پیمای
که حریفان ز مل من زتامل مستم
پیش از اب وگل من در دل من مهر تو بود
با خود اوردم از ان جا نه به خود بربستم
تو به یک جرعه دیگر ببری از دستم
من خود ای ساقی از این شوق که دارم مستم
گلهای تازه
اواز: محمودی خوانساری
کلام: محمد حسین بهجت تبریزی (شهریار)
همنوازان: حبیب الله بدیعی/فرهنگ شریف/منصورصارمی/جهانگیر ملک
اهنگ: درمایه دشتی
گوینده: فیروزه امیر معز
بزن که ساز دل من به ساز می گویی
زساز دل چه شنیدی که باز میگویی
مگر چوباد وزیدی به زلف یارکه باز
به گوش دل سخن دلنواز می گویی
مگر حکایت پروانه می کنی باشمع
که شرح قصه به سوز وگداز می گویی
کنون که راز دل ما ز پرده برون شد
بزن که در دل این پرده راز می گویی
گوش زمین به ناله من نیست اشنا
من طایر شکسته پر اسمانیم
گیرم که اب ودانه دریغم نداشتند
چون می کنند با غم بی همزبانیم
غزل اواز
از زندگانیم گله دارم جوانیم
شرمنده جوانی از این زندگانی
دارم هوای صحبت یاران رفته را
یاری کن ای اجل که به یاران رسانیم
گوش زمین به ناله من نیست اشنا
من طایر شکسته پر اسمانیم
گیرم که اب ودانه دریغم نداشتند
چون می کنند با غم بی همزبانیم
گفتی که اتشم بنشا نی ولی چه سود
برخاستی که بر سر اتش نشانیم
شمعم گریست زار به بالین شهریار
من نیز چون تو همدم سوز نهانیم
گلهای رنگارنگ
گلهای رنگارنگ برنامه شماره 241 ب
اواز: محمود محمودی خوانساری
اواز: الهه
اهنگ: حسین یاحقی
کلام ترانه: اسماعیل نواب صفا
کلام اواز: رهی معیری
همنواز اواز: حسن کسایی
کلام متن برنامه: امیری فیروزکوهی/فروغی بسطامی/شیخ اجل سعدی
مطلع اواز
آن قدر با آتش دل ساختم تا سوختم
بی تو ای آرام جان یا ساختم یا سوختم
سردمهری بین که هر کس بر آتشم آبی نزد
گرچه همچون برق از گرمی سراپا سوختم
سوختم اما نه چون شمع طرب در بین جمع
لاله ام کز داغ تنهایی به صحرا سوختم
همچو آن شمعی که افروزند پیش آفتاب
سوختم در پیش مه رویان و بیجا سوختم
سوختم از آتش دل در میان موج اشک
شوربهتی بین که در آغوش دریا سوختم
شمع و گل هم هر کدام شعله ای در آتشند
در میان پکبازان من نه تنها سوختم
جان پک من رهی خورشید عالمتاب بود
رفتم و از ماتم خود عالمی را سوختم
مطلع ترانه
چنان از خود بی خبرم
که نشناسم پا زسرم
نه پیدا در چشم منی
نه پنهان از نظرم
رخ چنان نمودی ای ساقی
که بردی از دستم
جرعه ای چشیدم از جانت
که تا هستم مستم
خود ندانم از چنین جامی
چه حالی هستم
دانم اینقدر که از قید دوعالم رستم
یک شاخه گل
اواز: محمود محمودی خوانساری
همنواز: مرتضی محجوبی
کلام: خاقانی شروانی
گوینده: روشنک
امد نفس صبح وسلامت نرسانید
بوی تو نیاورد وپیامت نرسانید
یا تو به دم صبح سلامی نسپردی
یا صبح دم از رشک سلامت نرسانید
من نامه نوشتم به کبوتر سپردم
چه سود که بختم سوی بامت نرسانید
باد امد وبگسست هوا را زه ره ابر
بوی زره ی غالیه قامت نرسانید
بر باد سپردم دل وجان تا به تو ارد
زین هر دو ندانم که کدامت نرسانید
عمری است که چون خاک جگر تشته ی عشقم
وایام به من جرعه ی جامت نرسانید
مرغی است دلم طرفه که بر دام تو زد عشق
خود عشق چنین مرغ به دامت نرسانید
خاقانی ازین طالع خود کام چه جویی
کو چاشنی کام به قامت نرسانید
نایافتن کام دلت کام دل توست
پس شکر کن از عشق که کامت نرسانید
برگ سبز
اواز: محمودی خوانساری
همنوازان: مرتضی محجوبی/حسن کسایی/حبیب الله بدیعی
اشعار متن برنامه: عطار/صائب تبریزی/ شیخ اجل سعدی/نسیم/عراقی
کلام اواز: نسیم
دوش کار رشک پری سرخوش ومستانه گذشت
کس نداند بر این دل دیوانه چه گذشت
خصوصی
کلام اواز:
همنوازان اواز: حبیب الله بدیعی و منصور صارمی و جهانگیر ملک
اهنگ در : بیات ترک
اواز : محمود محمودی خوانساری
در طواف شمع در طواف شمع میگفت این سخن پروانه ای
در طواف شمع میگفت این سخن پروانه ای
سوختم از اشنایان ای خوشا بیگانه ای
گر اسیر گر اسیر
گر اسیر خط وخالی شد دلم عیبم مکن
مرغ جایی میرود
مرغ جایی میرود که انجا اب ودانه ای
بلبل از فصل گل وپروانه از سودای شمع
هر کسی سوزد بنوعی در غم جانانه ای
عاقلانش باز از زنجیر دگر بر پا نهند
روزی از زنجیر از هم بگسلد دیوانه ای
این جنون تنها نه مجنون را مسلم شد بهار
باش کز ما هم فتد اندر جهان افسانه ای
این جنون
این جنون تنها نه مجنون را مسلم شد بهار
خصوصی
اواز : محمودی خوانساری با کلامی از رهی معیری
اواز : جمال وفایی با کلامی از مهدی سهیلی
ترانه : جمال وفایی با کلامی از جهانبخش پازوکی
همنواز اواز وترانه : حبیب الله بدیعی
چون زلف توام جانا در عین پریشانی
چون باد سحرگاهم در بی سر وسامانی
من اشکم ومن دردم من خاکم ومن گردم
تو مهری وتو نوری تو عشقی تو جانی
ای شاهد افلاکی
ای شاهد افلاکی در مستی ودر پاکی
که چشم تو را مانم تو اشک مرا مانی
دل بی تاب من با دیدنت ارام میگیرد
اگر دوری ز اغوشم نگاهم کام میگیرد
دیگه عاشق شدن ناز کشیدن فایده نداره نداره
دیگه دنبال اهو دویدن فایده نداره نداره
چرا این ودر واون در میزنی ای دل غافل
دیگه دل بستن ودل بریدن فایده نداره
خصوصی
اواز: محمودی خوانساری
همنوازان اواز: فضل الله توکل/جهانگیر ملک
کلام اواز: مهرداد اوستا
وفا نکردی کردم خطا ندیدی ودیدم
شکستی و نشکستم و بریدی نبریدم
خصوصی
اواز: محمود محمودی خوانساری
همنوازان: حبیب الله بدیعی/فرهنگ شریف/جهانگیر ملک
غلط است هر انکه گوید که به دل ره است دل را
دل من زغصه خون شد دل تو خبر ندارد
از بزم طرب باده گساران همه رفتند
از ملک جنون سلسله داران همه رفتند
خصوصی
اواز: محمودی خوانساری
همنوازان اواز: حبیب الله بدیعی/مجید نجاهی/جهانگیر ملک
اهنگ در : افشاری
کلام اواز: علیرضا ایزدی
چه می پرسی ز فریادی که پنهان در گلو دارم
که مهر خاموشی بر لب زبیم ابرو دارم
خصوصی
خصوصی
اواز: محمودی خوانساری
همنواز: حبیب الله بدیعی
کلام: شیخ اجل سعدی
بیا بیا که مرا با تو ماجرایی هست
بگوی اگر گنهی رفت وگر خطایی هست
روا بود که چنین بی حساب دل ببری
مکن که مظلمه خلق را جزایی هست
خصوصی
خصوصی
اواز: محمودی خوانساری
همنوازان: حبیب الله بدیعی/فرهنگ شریف/جهانگیر ملک
کلام: شخ اجل سعدی
حسن تو دایم بدین قرار نماند
مست تو جاوید در خمار نماند
ای گل خندان نوشکفته نگه دار
خاطر بلبل که نو بهار نماند
هم بدهد دور روزگار مرادت
ور ندهد دور روزگار نماند
حسن دلاویز پنجه ایست نگارین
تا به قیامت بر او نگار نماند